Džamija el-Karevijjin u Fesu – najstariji univerzitet na svijetu
Univerzitet el-Karevijjin (جامعة القرويين) nalazi se u Fesu, Maroko. To je najstariji univerzitet na svijetu koji od svog samog osnivanja kontinuirano i dan-danas funkcioniše.
UNESCO je 1963. godine donio odluku da nekadašnja medresa El-Karavijjin u Fesu ima status univerziteta od samog početka 859. te da zbog toga zaslužuje titulu najstarijeg univerziteta na svijetu. Titulom najstarijeg univerziteta na svijetu ga je označila i Guinnessova knjiga rekorda. Džamiju/Univerzitet El-Karevijjin osnovala je Fatima al-Fihri (859.-245 h.) da bi, nakon toga ova džamija\univerzitet postala kasnije jedna od vodećih duhovnih i obrazovnih centara u povijesti muslimanskog svijeta. Neposredno nakon završetka Drugog svjetskog rata, 1947. godine, ova institucija je uključena u regularni obrazovni sistem u Maroku. Šesnaest godina kasnije kraljevim dekretom je proglašena državnim univerzitetom i time stavljena pod jurisdikciju ministra obrazovanja. Promjene koje su uslijedile nakon tog dekreta bile su temeljite, te je došlo do detaljnog restrukturiranja kurikuluma i modernizacije programa.
Tvrdnja da je ovo sveučilište najstarije na svijetu bila je predmet rasprave u drugim obrazovnim institucijama, kao što je Univerzitet/džamija Zejtuna osnovan 703. u Tunisu. El-Karevijjin je dobio ime po Kajravanskoj džamiji u Tunisu, najstarijoj džamiji u Magrebu i kolijevci muslimanske malikijske pravne škole.
Obrazovanje na Univerzitetu Karevijjin koncentrisano je na islamske doktrinarne i pravne studije s velikim naglaskom na proučavanje klasičnog arapskog jezika, gramatike, lingvistike i malikijskog mezheba, ali se pred toga proučava francuski i engleski jezik. Nastava se vrši po tradicionalnoj metodi u kojoj učenici sjede oko šejha u halci gdje ih on potiče da čitaju dijelove određenog teksta, postavlja im pitanja o pojedinim tačkama gramatike, prava, ili tumačenja, i objašnjava im važne pasuse. Studenti iz svih krajeva Maroka i islamske zapadne Afrike uče na Karevijjinu, a neki dolaze iz dalekih krajeva muslimanske srednje Azije. Čak i španjolski muslimani često dolaze u ovu ustanovu, jer ih, uglavnom, privlači i činjenica da su šejhovi iz Karevijjina i islamsko obrazovanje u Maroku, u cjelini, nasljednici bogate vjerske i znanstvene baštine muslimanskog Endelusa.
Postoji i druga kategorija studenata (زوار لطلب في العلم) čija je dob u rasponu od 13 do 30 godina koji mogu neformalno prisustvovati predavanjima i sticati diplome. Na ovom Univerzitetu oni mogu učiti Kur’an napamet (hifz) kao i druge kraće srednjovjekovne tekstove o gramatici arapskog jezika i malikijskom zakonu (mezhebu).
Uzastopne dinastije širile su vremenom el-Karevijjin džamiju tako da je postala najveća u Africi, s kapacitetom od 22.000 vjernika. U usporedbi s Aja Sofijom u Istanbulu ili Džameh džamijom u Isfahanu, dizajn je malo strožiji. Stupovi i lukovi su obično bijeli; podovi su nekada bili prekriveni trskom. Ipak, naizgled beskrajna šuma lukova stvara osjećaj beskrajne veličanstvenosti i intimne privatnosti, dok jednostavnost dizajna nadopunjuje fino uređena niša, minber i vanjsko dvorište, sa divnim pločicama, mozaicima, rezbarijama u drvetu i arabeskama.
Sadašnji oblik džamije rezultat je dugog povijesnog razvoja koji je trajao više od 1000 godina. Izvorno je džamija bila dugačka oko 30 metara s dvorištem i četiri poprečna prolaza. Prvo proširenje 956. godine naredio je umajadski halifa iz Kordobe, Abdurrahman III. Molitvena dvorana je proširena a minaret premješten i izmijenjen u kvadratni oblik koji je služio kao model za bezbroj sjevernoafričkih minareta. U Magrebu se ovakav minaret naziva savme'a (الصَوْمَعة) to je mjesto bogoslužja ili manastir kod hrišćana. U Kur'anu se ta riječ spominje u 40. ajetu sure el-Hadž: „A da Allah ne suzbija neke ljude drugima, do temelja bi bili porušeni manastiri, i crkve, i havre, a i džamije u kojime se mnogo spominje Allahovo ime“ (El-Hadž: 40). Bukvalno, riječ savme'a označava silos za žito.
Tada je bio običaj da druge džamije u Fesu uče ezan tek nakon što se uči ezan sa karevijinske džamije. U minaretu džamije El-Karevijjin postoji posebna soba, Dar al-Muwaqqit, u kojoj se mjeri ili precizira vrijeme (namaza).
Najopsežnija rekonstrukcija je izvedena u 1135. godinini pod pokroviteljstvom el-Murabitskog vladara sultana Ali Ibn Jusufa koji je naredio proširenje džamije od 18 na 21 prolaz, proširujući strukturu na više od 3.000 kvadratnih metara. Džamija je dobila današnji izgled s lukovima u obliku potkovice i okvirima koji su ukrašeni s lijepim geometrijskim i cvjetnim andaluzijskim šarama, oivičenih kufskom kaligrafijom.
U 16. stoljeću, Saadije su obnovile džamiju, dodajući joj dvije terase na sjevernim i južnim krajevima dvorišta.
Historijat Medrese
Univerzitet El-Karavijjin je osnovan u sklopu džamije u Fesu, a za njegovo utemeljenje je zaslužna Fatima al-Fihri, kći bogatog trgovca Muhammeda koji je preselio iz tuniškog grada Kajrevana u Fes. Fatima je nakon očeve smrti zajedno s braćom i sestrama naslijedila veliko bogatstvo, te nastavila razvijati zajednicu koja je rasla oko džamije koja je s vremenom postala najveća u Africi. Usporedno sa džamijom rasla je i škola koja je uz vjersku poduku nudila instrukcije iz mnogih drugih područja poznatih u to vrijeme. Posebno su razvijene bile prirodne znanosti, retorika i filologija.
Ističući određene paralele između tih medresa i evropskih srednjovjekovnih sveučilišta, neki znanstvenici su na stanovištu da oni mogu biti pod utjecajem medresa islamske Španije i Sicilijskog emirata. Drugi znanstvenici su posumnjali u ovo, navodeći nedostatak dokaza za stvarni prijenos iz islamskog svijeta u Evropu, naglašavajući razlike u strukturi, metodologiji i pravnom statusu “islamskog fakulteta” (medresa) naspram evropskog univerziteta. Međutim, treba imati na umu da medresa u arapskom jeziku i u islamskoj civilizaciji ne označava striktno vjersku školu. Kao što je poznato u medresama su obrazovani velikani iz oblasti medicine, astronomije, kartografije, književnosti, i dr., ali i iz islamskih znanosti. Mnoge knjige iz raznih naučnih oblasti sa arapskog jezika, prevedene su na latinski i poslužile kao osnova za kasniju evropsku renesansu koja je sa prilagođenim fundusom te iste literature doživjela svoj procvat. Znanje je opšta kategorija koja se prenosi na različite načine zavisno od vremena i mjesta prenošenja. Poenta je posjedovati znanje i iskoristiti ga na adekvatan način. U islamskom svijetu to je bilo putem halki a u Evropi na klupama, što uopšte ne umanjuje utjecaj islamskih naučnih dostignuća na Evropsko prosvjetiteljstvo i kasnije osnivanje univerziteta.
El-Karevijjin je zadobio pokroviteljstvo politički moćnih sultana. U njegovom sastavu se nalazio veliki izbor rukopisa koji su čuvani u biblioteci koju je 1349. godine utemeljio sultan Marinida Ebu Inan Faris. Među najdragocjenijim rukopisima trenutno smješteni u biblioteci su tomovi poznate Al-Muvette imama Malika pisane na pergamentu gazele, Sira od Ibn Ishaka, primjerak Kur'ana sultana Ahmeda el-Mansura iz 1602., te izvorni primjerak Ibn Haldunove knjige Al-‘Ibar. Među predmetima su se pored Kur'ana i fikha (islamsko pravo), proučavali gramatika, retorika, logika, medicina, matematika, astronomija.
Pripovijeda se da je Mohammed al-Idrisi, kartograf iz dvanaestog stoljeća čije su mape pomogle evropska istraživanja u renesansi živjeo neko vrijeme u Fesu, što sugerira da je možda radio ili studirao na el-Karevijjinu. Medresa je iznjedrila brojne znanstvenike koji su snažno utjecali na intelektualnu i akademsku povijest muslimanskog svijeta. Među njima su Ibn Rušajd el-Sabti (u. 1321.), Muhamed Ibn el-Hadždž el-Abdari el-Fasi (u. 1336.), Ebu Imran al-Fasi (u. 1015.), vodeći teoretičar malikijske pravne škole, Leo Afrikanac, poznati putnik i pisac. Pionirski učenjaci poput El-Idrisija (u.1166.), Ibn el-Arabija (1165.-1240.), Ibn Halduna (1332.-1395.), Ibn al-Hatiba, el-Bitrudžija (Alpetragius), Ibn Hirzihima i El-Vazzana, svi su povezani s medresom bilo kao studenti ili nastavnici. Među kršćanskim znanstvenicima koji su posjećivali el-Karevijjin su belgijski Nicolas Cleynaerts i Holanđanin Golius te papa Silvestar II. Na el-Karavijinu, studenti su studirali teologiju, pravo, filozofiju, matematiku, astrologiju i astronomiju i jezike. Ono što je neosporno je da je ova institucija iznjedrila brojne učenjake i znanstvenike koji su imali golem utjecaj na arapsku i svjetsku kulturu. Dakle, kao što smo rekli, Univerzitet je među svojim učenicima imao poznate srednjevjekovne naučnike iz cijelog Sredozemlja kao što su muslimanski filozof iz Andaluzije, Averroes, Ibn Arebi el-Hakim, geograf Muhammad al-Idrisi, Ibn Haldun – historičar i osnivač sociologije, židovski filozof i liječnik Maimonides, papa Silvester II, koji je uveo arapske brojeve u upotrebu u Evropi (bio je papa od 999. do 1003.) kasnije tokom 15. vijeka Flamanac, Nicolas Cleynaerts ili holandski orijentalist i matematičar Jacobus Golius, Leo Afrikanac, Muhammed Takijuddin el-Hilali, Abdullah al-Gumari, Imam el-Bannani, Ibn el-Benna al-Marakeši, Abdulkerim el-Hattabi, Ibn Hadž el-Fassi, Allal el-Fassi. Ovaj univerzitet su posjetili i neko vrijeme boravili u njemu Šerif el-Idrisi, Ibn Zahr, a gramatičar Ibn Adžirum je tamo napisao svoju poznatu knjigu. Mnogi učenjaci su postali poznati po ovom univerzitetu i prozvali se po njemu. Od njih je Ebu Amr Imran ibn Musa el-Fassi, poznati fakih iz Kajrevana, Ebu Abbas Ahmed bin Muhammed bin Osman u svoje vrijeme poznati matematičar, Ebu Bekr Muhammed bin Jahja bin el-Sa'ig, poznat kao Ibn Badže, poznati jezikoslovac i liječnik koji je učinio hidžru iz Andaluzije a umro u Fesu.
Državno sveučilište
U vrijeme kada je Maroko postao francuski protektorat 1912., El-Karevijjin je svjedočio znatan kvalitativni pad u osnosu na status srednjevjekovnog slavnog središta vjerskog učenja. Međutim, zadržao je izvjesno značenje kao obrazovno mjesto za sultanovu upravu. Studentsko tijelo je rigidno podijeljeno po društvenim slojevima; na etničku pripadnost (Arapi ili Berberi), socijalni status, (osobno bogatstvo) i geografski položaj (ruralno ili urbano), te na studente koji su živjeli u segregaciji ili u svojim gradskim četvrtima. Francuska uprava provodi broj strukturnih reformi između 1914. i 1947. godine, ali nije modernizirala sadržaj nastave koji je sa tradicionalnim svjetonazorom uleme još uvijek dominirao. U isto vrijeme, broj studenata na El-Karevijjinu se u 1922. godini smanjio na ukupno 300 đaka, a marokanska elita je počela slati svoju djecu, umjesto na novoformiranim zapadnim fakultetima i institutima, negdje drugo u zemlji.
El-Karevijjin je 1947. godine integriran u državni obrazovni sistem, ali to je bilo samo kraljevskim dekretom. Nakon nezavisnosti, 1963., medresa je, konačno, pretvorena u sveučilište pod nadzorom ministarstva obrazovanja. Stara džamija-škola je zatvorena a novi kampus je osnovan na mjestu bivše francuske kasarne. Iako je sjedište dekanata u Fesu, četiri fakulteta su osnovana izvan grada: Fakultet šerijatskog zakona u Fesu, Fakultet za arapske studije u Marakešu i Teološki fakultet u Tétouanu, i još jedan blizu Agadira koji je osnovan 1979. godine. Moderni kurikulum i udžbenici su uvedeni a stručno usavršavanje nastavnika je poboljšano. Nakon reforme, el-Karevijjin je 1965. godine službeno preimenovan u “Univerzitet el-Karevijjin”., Opšte studije su 1975. godine prebačene u novoosnovanom Sidi Mohamed Ben Abdellah Univerzitetu; El-Karevijjin još uvijek čuva islamske teološke tečajeve studija. Univerzitet sada posjeduje pet biblioteka čiji fond sadrži više od 45 000 knjiških jedinica. Nakon prekida od gotovo tri desetljeća, 1988. godine učenje tradicionalnog islamskog obrazovanja u medresi el-Karevijjin nastavio je kralj Hassan II što je protumačeno kao potez promovisanja konzervativne monarhije.
Prema UNESCO-u i brojnim drugim izvorima, El-Karevijjin se smatra univerzitetom od samog osnivanja i stoga je najstarije sveučilište na svijetu. Prema Yahyi Pallaviciniju, univerzitetski model nije postojao u Evropi sve do 12. stoljeća, dok je postojao u cijelom muslimanskom svijetu od osnivanja el-Karevijjina u 9. stoljeću koji je trajao barem do evropskog kolonijalizma.
Tokom svog boravka na Durus el-Hasenijje u Maroko, pripala mi je čast da održim predavanje na ovom prestižnom muslimanskom obrazovnom institutu.
Džemo Redžematović